مبارزه با رانت‌ در جامعه اسلامی

از صدر اسلام تا حکوت اسلامی ما، افراد زیادی بوده اند که بیت المال مسلمین را با اموال شخصی اشتباه گرفته و هرگونه که خود تصمیم داشتند، با امتیازات ویژه به این اموال عمومی دستبرد می‌زدند و گاهی به این رانت که مصداق اصلی مال حرام است، عنوان شرعی داده و آن را از زیرکی و اقتضائات حکومتی دانسته اند. در حالی که این چیزی جز تصرف عدوانی و غاصبانه بیت المال نبوده و اسلام به شدت این ویژه خواری را محکوم نموده است. در دوران جامعه اسلامی ما نیز هم چون دوران اصلاحات و قبل آن، کسانی وجود داشته‌اند که به بیت‌المال جامعه نزدیک شدند و با حیله رانت، آن را بین خواص خود تقسیم کردند و به آلاف نامحدودی رسیدند. اگر بحث رانت خواری در مسائل حکومتی ما حل شود و محدودیت های شدید قانونی برای آن اعمال شود، بی شک بیت المال مسلمین از خطر و آسیب دست به دست شدن بین افراد خاص و طمع کار محفوظ خواهد ماند و همه افراد جامعه اسلامی به طور مساوی از بیت المال بهره مند می‌گردند و حق هر کسی بر اساس کسب و کار حلال و معقول تعیین خواهد شد و این موضوعی است که در این مقاله به آن پرداخته ایم.

مفهوم رانت

رانت واژه ای است که بدون تغییر لفظی از ادبیات کشور فرانسه وارد فرهنگ خودی گردیده است و در کشور انگلیس نیز به حق السهم اربابان فؤدال از کشاورزان، رانت اطلاق می شده است و درآمدی است که بدون اتکای مستقیم به کار و تلاش تولیدی و بدون ریسک و خطر فعالیت های اقتصادی به دست می آید. در حقیقت به سوء استفاده فرصت ها و امکانات جامعه با توجه به موقعیت اجتماعی افراد و دسترسی به منابع اطلاعاتی و قدرت، رانت گویند.

منشأ رانت
بی شک رانت و ویژه خواری از بیت المال مسلمین خرج می‌شود و بیت المالی که باید تقسیم برای عموم باشد، با زدو بند سیاسی در بین افراد خاصی تقسیم می‌شود. بیت المال در اصل خانه‌ای برای نگاهداری اموال همگانی بود. به تعبیری اموال عمومی و دولتی، زیر نظر فرمانروای امّت اسلام اداره می‌شد. این نظارت فراگیر بود، و افزون بر بیت‌المال مرکزی، بیت‌المال‌های محلی را نیز پوشش می‌داد. در صدر اسلام جزیه، خراج، انفال، خمس و زکات منابع مالی عمده بیت‌المال را تشکیل می‌دادند. این منابع به دو دسته اموال دارای مصارف خاص و اموال عام، که مصارف آن‌ها مشخص نشده بود، تقسیم می‌شد. آنچه در تاریخ در مورد زیاده خواهی برخی از گروه‌ها نسبت به بیت المال مطرح شده، ناظر به آن بخشی از بیت المال است که مصارف خاص نداشته است و میان نخبگان دولتی با همراهی یکدیگر رد و بدل می‌شود و به آن رانت می‌گویند.(۱)

راه‌های ایجاد رانت در جامعه اسلامی
رانت از راه های مختلفی به دست می آید که مهم ترین آنها عبارت است از:
۱- رانت زاییده برخی فرصت های انحصاری است که در اختیار شرکت های دولتی یا خصوصی قرار می گیرد.
۲- رانت ناشی از دسترسی عده ای به انحصارات یاد شده از طریق قدرت می باشد.
۳- در نتیجه کمرنگ کردن حق مالکیت خصوصی مردم به وجود می آید.
۴- رانت می تواند از طریق پارتی بازی در استخدام غیر ضابطه مند صورت بگیرد.
۵- از ارایه انحصاری کالاها و خدمات دولتی به اشخاص حقیقی یا حقوقی پدید می آید.
۶- رانت در درون تصمیمات و مقررات و تشکیلات دولتی نهفته است.
۷- در نتیجه ورود صاحبان قدرت حکومتی در عرصه های اقتصادی شکل می گیرد.
۸- رانت ریشه در هرگونه انحصارات دولتی و غیر دولتی دارد.
۹- رانت می تواند سر چشمه ای مانند نگاه جناحی و صنفی به منافع ملی داشته باشد.
۱۰- رانت می تواند ناشی از سپردن مسؤلیت های مهم اقتصادی اجتماعی و سیاسی به افراد کم ظرفیت و بی تعهّدی باشد که مسؤلیت را طعمه خود حساب کنند.

انواع رانت در جامعه اسلامی
رانت به اشکال مختلفی در حکومت دینی به وجود می‌آید که اصلی ترین آنها از این قرار است:
۱. رانت اقتصادی
۲. رانت سیاسی
۳. رانت قضایی
۴. رانت اطلاعاتی
۵. رانت آموزشی

اثرات مخرب رانت در جامعه اسلامی
رانت اگر در جامعه اسلامی رسوخ کند، باعث ضررهای عظیمی به کشور می‌شود که مهمترین آنها عبارتند از:
۱- آسیب پذیر شدن فضای سیاسی و مذهبی در پی حضور افراد سیاسی در اقتصاد.
۲- انحصاری شدن امکانات و امتیاز های اقتصادی نزد افراد و گروه های خاص.
۳- از بین رفتن عدالت در عرصه تولید.
۴- انباشت سرمایه در دست گروهی خاص.
۵- عدم موفقیت و پا گرفتن بخش خصوصی مولد و نیرو زا در کشور.
۶- ایجاد تبعیض، اتلاف وقت و بدبینی.
۷- کاهش کارآیی و بهره وری و افزایش تورم.
۸- ایجاد فساد، بیکاری، فقر و انحصار در جامعه.

سیره‌ معصومین(ع) در مبارزه با رانت
اهل بیت(ع) همیشه به مسأله بیت ‌المال مسلمین حساس بودند و ذره ای از آن را جهت مصارف افراد خاص هزینه نمی‌کردند و سعی می کردند همه مردم در بیت المل سهیم باشند و با رفتار اصولی و دین مدارانه خود، از ایجاد هر گونه رانت خواری و ویژه ‌خواری در مسیر حکومت اسلامی جلوگیری می کرد.