چرا رشوه ؟

مفهوم رشوه
    «رشوه» عبارت است از «آنچه براي از بين بردن حقي و يا حق نمودن باطلي مي دهند. (المنجد، باب را) يا «آنچه كه به كسي بدهند تا كاري بر خلاف وظيفه خود انجام دهد، يا حق كسي را ضايع و باطل كند يا حكمي برخلاف حق و عدالت بدهد. (فرهنگ عميد)
    با توجه به تعريف فوق، مي توان گفت كه اساس رشوه را «قصد و نيت باطل» تشكيل مي دهد. لذا دامنه رشوه وسعت مي يابد و به هر چيزي كه با هدف ابطال حق به ديگري داده شود، اطلاق مي گردد. حتي كلامي كه به منظور تطميع و تحريك باشد و نيز تملق در تكريم ديگران، رشوه محسوب مي شود. گفتني است دو واژه «رشا»: رشوه دادن و «ارتشاء»: رشوه گرفتن از همين ريشه اخذ شده است.
    «مي خواهي كارت راه بيفتد؟» تقريبا همه اين جمله را مي شناسند. هرچند به صراحت نامي از آن برده نمي شود اما در همه جا ظهور و بروز دارد. افراد از بازگو كردن آن واهمه اي ندارند نامش با عبار ت هاي محترمانه و شيك كه در وراي آن دنيايي از معنا نهفته است تكرار مي گردد: «پول شيريني، پول چاي، زيرميزي و...»
    
    
    تاثير رشوه در روابط
    حقيقت اين است كه قوانين رايج اما نانوشته اي در بين مردم وجود دارد كه قبل از انجام هركاري بدنبال پارتي هستند و اگر پيدا نشد، پول، دواي هر درد بي درماني است. بازرگاني كه براي ترخيص محموله وارداتي اش مشكل پيدا كرده، پيمانكاري كه براي اخذ مجوز ساخت و ساز در راهروهاي شهرداري سرگردان مانده و بيماري كه براي عمل جراحي، يك ماه بعد از بيمارستان نوبت گرفته است، مشكلات فراواني دارند اما راه حل آن يك چيز است: تقبل حق الزحمه
    يكي از بلاهايي كه از ديرباز دامنگير جوامع بشري بوده و هم اكنون نيز با شدت بيشتري به حيات شوم خود ادامه مي دهد، معضل رشوه و رشوه خواري است. پديده «رشوه» از بارزترين آسيب هاي اجتماعي و شايع ترين بيماريهاي اداري در نظام مديريتي كشورهاست كه پيامدهاي منفي و مظاهر نكبت بار آن در بسياري از جوامع از جمله كشورهاي اسلامي قابل مشاهده و پيگري است. به شهادت تاريخ ارتكاب اين خيانت با تمامي مراحل و صورت هاي گوناگوني كه در بستر زمان به خود گرفته، فرد و جامعه را در سراشيبي سقوط قرار داده و از نيل به سعادت هردو جهان بازداشته است.
    هرچند افراد، زشتي رشوه را در لابلاي عبارت و عناوين فريبنده و در وراي نام هايي چون: هديه، تعارف، حق و حساب، انعام، پورسانت، چشم روشني و... پنهان مي كنند. اما ناگفته پيداست كه تغيير نام به هيچ وجه تغييري در ماهيت آن نمي دهد و به هرحال مبلغي كه از اين طريق عايد افراد مي شود، حرام و نامشروع است.
    
    
    عوامل گرايش به رشوه و رشوه خواري
    ايمان ضعيف: مهمترين دليل گرايش به اين گناه كبيره، ضعف ايمان و عدم آراستگي به زيور تقوا و پرهيزگاري است. شخص با ايمان به دليل توكل بالايي كه به رحمت الهي دارد، مطمئن است كه خداوند مشكلات اقتصادي او را به نحو احسن برآورده مي كند و ديگر نيازي به دست يازيدن به گناه رشوه ندارد. همچنين شخص باتقوا از نيروي قناعت ورزي برخوردار است و همين نيرو، وي را از حرص و طمع و درنتيجه افتادن در دام رشوه رهايي مي بخشد.
    سودجويي و منفعت طلبي: انسان، داراي غريزه منفعت طلبي است و همواره در راستاي منافع خود حركت مي كند. اموري مانند انجام سريع و خارج ازنوبت كار، علاقه به زراندوزي و دستيابي به پول بيشتر در معاملات، فرار از مجازات يا فرار از پرداخت ماليات و...ريشه درغريزه منفعت طلبي افراد دارد و رشوه از ابزار دستيابي آنها به اين گونه اهداف است.
    مشكلات اقتصادي كاركنان: پايين بودن سطح حقوق كاركنان و عدم تامين مالي يكي از زمينه هاي رشوه در ادارات است.
    موانع اداري: وجود قوانين دست و پاگير در ادارات نيز از عمده دلايل گرايش كارمندان ادارات به رشوه خواري است.
    جهل: گاه قبح رشوه براي شخص روشن نيست اما اغلب قبح آن معلوم است و به تدريج كه افراد ازطريق رشوه به آساني مشكلات خود را مرتفع مي سازند، قبح آن نيز فرو مي ريزد و ديگر كسي نسبت به آن اعتراض نمي كند.
    
    
    رشوه در تعليمات اسلامي
    رشوه در زمره گناهان كبيره اي است كه اگر در جامعه اي نفوذ كند، مفاسد فراواني از قبيل بي عدالتي، ياس و نااميدي ضعفا و ازبين رفتن اعتماد عمومي را به دنبال داشته و به تدريج شيرازه اجتماع را فرو مي پاشد. به همين دليل در آموزه هاي ديني، رشوه به شدت تقبيح شده و به رشوه خوار و رشوه دهنده وعده عذاب الهي داده شده است.
    درقرآن كريم دراين باره از تعبير «اكل به باطل» استفاده شده است. ولاتاكلوا اموالكم بينكم بالباطل و تدلوا الي الحكام لتاكلوا فريقا من اموال الناس بالاثم و انتم تعلمون
    (سوره بقره/ آيه188) (و اموال يكديگر را ميان خود به باطل مخوريد و براي خوردن بخشي از اموال مردم به گناه، آن را به حاكمان مي كشانيد درحالي كه شما (حقيقت را) مي دانيد.
    علامه طباطبايي در ذيل آيه فوق چنين مي نويسد: «كلمه تدلو» مضارع از باب افعال «ادلا» است و «ادلا» به معناي آويزان كردن دلو در چاه است براي بيرون كشيدن آب و اين كلمه را به عنوان كنايه در دادن رشوه به حكام تا بر طبق ميل آدمي راي دهند، استعمال مي كنند و اين كنايه اي است لطيف كه مي فهماند مثل رشوه دهنده كه مي خواهد حكم حاكم را به سود خود جلب كند و با ماديات، عقل و وجدان او را بدزدد، مثل كسي است كه با دلو خود، آب را از چاه بيرون مي كشد.(الميزان، علامه طباطبايي، ج2، ص 75)
    همچنين در آيه 42 سوره مائده، از تعبير «سماعون للكذب اكالون للسحت» استفاده شده است. «سحت» به طور كلي به مال و كسب حرام اطلاق مي شود و يكي از مصاديق آن، رشوه است.
    در روايات اسلامي نيز شاهد مقابله شديد و جدي معصومان (عليهم السلام) با موضوع رشوه خواري هستيم. پيامبراكرم(ص) مي فرمايد:«خداوند لعنت كند رشوه گير و رشوه پرداز و كسي كه واسطه ميان آنهاست» (سفينه البحار، شيخ عباس قمي، ج3، ص 360) آن حضرت در حديث ديگري مي فرمايد: «از رشوه بپرهيزيد كه آن كفر محض است و صاحب رشوه هرگز بوي بهشت را احساس نخواهد كرد» (همان، ص 523)
    امام علي(ع) از قول پيامبر (ص) كه حوادث آينده را براي ايشان بازگو مي كنند، مي فرمايد: «اي علي! همانا اين مردم به زودي با اموالشان دچار فتنه و آزمايش مي شوند... حرام خدا را با شبهات دروغين و هوس هاي غفلت زا حلال مي كنند شراب را به بهانه اين كه آب انگور است و رشوه را كه «هديه» است و ربا را كه نوعي «معامله» است، حلال مي شمارند» (نهج البلاغه، خطبه 156)
    
    
    اقسام رشوه1. رشوه در حكم كه همان رشوه به قاضي است. (رشوه از نظر اسلام، ص 47)
    رشوه بزرگترين آفت دستگاه قضا است و چنانچه قاضي به رشوه خواري روي آورد، هرج ومرج و بي عدالتي، ياس از قضات و هيئت حاكمه سراسر جامعه را فرا مي گيرد. ظرافت و حساسيت امر قضاوت به گونه اي است كه در روايات اسلامي «رشوه در قضاوت، كفر به خداوند معرفي شده است.»(كافي، كليني، ج7، ص 409)
    امام علي(ع) در بخشي از خطبه 131 كه بيانگر شرايط رهبر اسلامي است، مي فرمايد: «و رشوه خوار در قضاوت نمي تواند امام باشد زيرا براي داوري با رشوه گرفتن، حقوق مردم را پايمال و حق را به صاحب آن نمي رساند.»
    در نهج البلاغه در داستان هديه آوردن «اشعث بن قيس» مي خوانيم كه وي براي غلبه برطرف دعواي خود در محكمه عدل علي(ع) شبانه ظرفي پر از حلواي لذيذ را به در خانه اميرمومنان(ع) آورد و عنوان هديه بر آن نهاد. امام برآشفت و فرمود: «سوگواران بر عزايت اشك بريزند. آيا با اين عنوان آمده اي كه مرا فريب دهي و از آيين حق بازداري؟ به خدا سوگند اگر هفت اقليم را با آنچه در زير آسمانهاي آنهاست به من بدهند كه پوست جوي را از دهان مورچه اي به ظلم بگيرم هرگز نخواهم كرد. دنياي شما از برگ جويده اي در دهان ملخ براي من كم ارزشتر است. علي را با نعمتهاي فاني و لذتهاي زودگذر چه كار؟»(نهج البلاغه، خطبه 224)
    در تعليمات اسلامي راه هايي نيز براي پيشگيري از رشوه گرفتن قاضي بيان شده است. اسلام حتي براي اين كه قاضي گرفتار رشوه هاي مخفي و ناپيدا نشود به وي دستور مي دهد كه شخصا به بازار نرود تا مبادا تخفيف قيمت ها بطور ناخودآگاه در قضاوت قاضي تاثير بگذارد.
    امام علي(ع) در نامه به مالك اشتر يكي از راه هاي جلوگيري از رشوه خواري قاضي را چنين بيان مي دارد: «پس از انتخاب قاضي هر چه بيشتر در قضاوتهاي او بينديش و آنقدر به او ببخش كه نيازهاي او برطرف گردد و به مردم نيازمند نباشد و از نظر مقام و منزلت آن قدر او را گرامي دار كه نزديكان تو به نفوذ در او طمع نكنند تا از توطئه آنان در نزد تو در امان باشد»(نهج البلاغه، نامه53)
    
    
    2. رشوه در غير حكم. به اين شكل كه به حاكم يا مديركل يا استاندار، مالي مي دهند تا با حمايت او ظلم كند يا مرتكب خلافي گردد. (رشوه از نظر اسلام، ص 47)
    در واقع رشوه، پديده اي اجتماعي و ناشي از واقعيت هايي است كه در يك نگاه اقتصادي محصول ساختارهاي غلط اداري است و از شيوع نوع خاصي از فساد در دستگاههاي دولتي حكايت دارد. البته فساد مالي دولت ها و حكومت ها در زمره اندوهبارترين فرازهاي مطالعات مربوط به تاريخ تحولات سياسي اجتماعي است و اين امر داراي سابقه اي طولاني در تاريخ معاصر ايران است.
    هديه دادن به كارمندان يكي از امور شايع در ادارات و محيط هاي كاري است كه به انحاء مختلف صورت مي پذيرد. به جهت اهميت موضوع و آشنايي با حكم شرعي چنين هديه هايي، به ذكر نمونه اي از استفتائات مقام معظم رهبري در اين باره مي پردازيم.
    سوال شده است: چنانچه فردي از باب تشكر و قدرداني از كارمند، هديه اي به او اهداء كند حكمش چيست؟ پاسخ: هديه در محيط كار و از جانب ارباب رجوع، يكي از خطرناكترين چيزهاست و هرچه بيشتر از آن اجتناب كنيد به صرفه دنيا و آخرت شما خواهد بود. فقط در يك صورت دريافت آن جائز است و آن، اين است كه هديه دهنده با اصرار زياد و با امتناع مامور از قبول، بالاخره به نحوي آن را اهداء كند آنهم بعد از انجام كار و بدون مذاكره و حتي توقع قبلي.
    روايت شده پيامبر(ص) به فردي ماموريت داد تا به نزد قبيله «ازد» رفته و صدقات و زكات هاي آنان را جمع آوري كند وي پس از جمع آوري آنها، از تحويل چند راس گوسفند خودداري كرد و گفت اين گوسفندان را به من بعنوان «هديه» داده اند. حضرت فرمود: اگر راست مي گويي چرا در منزل خود ننشستي تا اين هديه را برايت بياورند؟(كنزالعمال، متقي هندي، ج4، ص 364)
   
    3. رشوه براي دفع ظلم و رسيدن به حق قانوني خود
    اگر راشي (رشوه دهنده) واقعا ذيحق باشد و احقاق حق، موقوف به پرداخت وجهي باشد به گونه اي كه اگر نپردازد، استيفاي حقش ممكن نبوده و در نتيجه ضرر بزرگي متوجه او خواهد شد، در اين صورت بدليل قاعده نفي ضرر، چنين بخششي از باذل، جائز و از گيرنده حرام است. مطابق روايتي از امام موسي بن جعفر(ع) رشوه دادن صرفا براي رد ظلم ماموران دولتي جايز است. (وسائل الشيعه، شيخ حر عاملي، ج12، كتاب التجاره)
    ممكن است برخي تصور كنند كه در شرايطي مثل انجام سريع كارها و دريافت خدمات بهتر يا ترس از انجام نشدن كار و يا مواجهه با گرفتاريها، پرداخت رشوه مانعي ندارد، در حالي كه مراجع عظام، توهم اضطرار در چنين شرايطي را مجوز انجام رشوه نمي دانند.
    
    تفاوت هديه و رشوه
    تفاوت بين هديه و رشوه در اين است كه شخص در اعطاي هديه به ديگري، جز اظهار دوستي و محبت، غرض و مقصود ديگري نداشته باشد كه چنين عطايي، هديه محسوب شده و حلال و بلكه مستحب نيز مي باشد. اما اگر در اين عطا كردن، طمع و توقعي نهفته باشد، وارد در باب رشوه شده و حرام خواهد بود.
    معاذبن جبل از رسول خدا(ص) نقل مي كند كه فرمود: «اگر كسي به شما عطيه و ارمغاني داد، مادامي كه عطيه به شمار رفت، يعني در دادنش جز ثواب طمعي نداشت، گرفتن آن حلال است و اما اگر اسمش عطيه باشد وليكن در واقع رشوه اي بود كه آن را به طمع دين شما به شما داده اند، در آن صورت گرفتن آن حرام است اگرچه ممكن است اين رشوه، فقر شما را از بين ببرد و يا شما را از ترس دشمن ايمني دهد، با اين همه با آن فقر و در آن ترس بسر ببريد و راضي نشويد كه رشوه، دين شما را تباه سازد.» (در المنثور، سيوطي، ج2، ص300)
   
    ره آورد رشوه براي فرد و جامعه
    موضوع رشوه و آثار زيانبار آن، از دو جنبه فردي و اجتماعي قابل بررسي است. در بعد فردي، علاوه بر اينكه شخص خاطي، در هر دو جهان مورد لعن و غضب خداوند متعال قرار مي گيرد، در زندگي دنيوي نيز از آسيب هاي ناشي از اين عمل ناپسند مصون نخواهد بود.
    1- شخص رشوه خوار نمي تواند از اموالي كه از طريق رشوه كسب كرده، در راه خدا انفاق كند چرا كه تنها از متقين پذيرفته مي شود.
    2- بركت از مال رشوه خوار برداشته مي شود. امام كاظم(ع) در اين زمينه مي فرمايد «مال حرام زياد نمي شود و اگر بيفزايد، براي صاحبش مبارك نمي گردد و در هر راهي آن مال را صرف كند اجري به او نمي رسد.» (كافي، كليني، ج5، ص125)
    3- طبق حديثي از پيامبر اكرم(ص) «عبادات او قبول نمي شود و دعاهايش به اجابت نمي رسد.» (سفينه البحار، شيخ عباس قمي، ج1، ص24)
    4- و در حديثي از امام صادق(ع) مي خوانيم: «اثر كسب هاي حرام، در فرزندان به مرحله بروز و ظهور مي رسد.» (كافي، كليني، ج1، ص363)
    5- همچنين رشوه خوار از امنيت رواني و آرامش خاطر برخوردار نيست. پيامبر(ص) فرمود: «هيچ گروهي گرفتار رشوه نشدند مگر آنكه گرفتار ترس و اضطراب و نگراني شدند.» (نهج الفصاحه، ح 2693)
    جنبه ديگر رشوه كه به مراتب اهميت فزونتري داريد، بعد اجتماعي آن است.
    6- رشوه، پايه هاي عدالت اجتماعي را سست و متزلزل مي سازد و از آنجا كه پايداري و پويايي هر جامعه اي براساس عدل استوار است، به هر ميزان كه از عدالت كاسته شود، ظلم و جور، جامعه را فرا مي گيرد.
    7- بديهي است كه اگر باب رشوه گشوده شود، قوانين كه قاعدتاً بايد حافظ منافع طبقات ضعيف باشد، به نفع طبقات قدرتمند بكار مي افتد. طبعاً در چنين فضاي ناعادلانه اي، ضعفا از هيئت حاكمه و نظام اجرايي و اداري كشور مايوس و دلسرد مي شوند و همين امر به تدريج باعث سلب اعتماد عمومي در ميان اقشار مختلف جامعه خواهد شد.
    8- رشوه خواري عملي نيست كه تنها به پرداخت پول، كالاو يا امتيازي منتهي شود بلكه به تدريج به نظامي پيچيده مبدل مي شود كه در آن شبكه هاي خاصي از روابط و همدستي ها عمل مي كنند و ره آورد آن، كسب ثروت هاي يك شبه، نائل شدن به منصب هاي مختلف سياسي، تجاري و... خواهد بود. بنابراين امكانات و دارايي هاي يك كشور در اختيار عده اي محدود قرار مي گيرد كه به راحتي قادر به عبور از قوانين وتضييع و پايمال ساختن حقوق ديگران خواهند بود.
    9- كند شدن چرخ هاي سازندگي و توسعه. شيوع رشوه خواري در جامعه، علاوه بر از بين بردن امنيت اقتصادي، حقوقي و اخلاقي، مانع بزرگي است بر سر راه سازندگي و توسعه. چرا كه وجود رشوه در يك نهاد اداري، با كارآيي و بازدهي آن، رابطه عكس دارد و اگر كارگزاران و متوليان امر به جاي ابتكار، خلاقيت و ارائه برنامه هاي مفيد، به رشوه خواري روي آورند، موتور توليد و توسعه از حركت باز ايستاده و جامعه به سمت ركود اقتصادي كشيده مي شود.
    
    
    راهكارهاي مبارزه با رشوه خواري
    هر چند شواهد نشان مي دهد كه هرگز نمي توان پديده شوم رشوه را در هيچ كشوري بطور كامل ريشه كن كرد، اما اين امكان وجود دارد كه بتوان آن را با ساز و كارهاي بازدارنده، تا حدودي مهار كرد.
    در وهله اول، مهمترين وظيفه مبارزه با رشوه خواري برعهده دولتها و متوليان امر است كه با تصويب قوانين مربوطه و اهتمام جدي در اجراي آن، به كاهش مفاسد و زيانهاي ناشي از اين معضل اجتماعي كمك كنند. در اين راستا نقش دولتها در اين رابطه بسيار تعيين كننده است.
    اما از آنجا كه رشوه در ادارات و نهادهاي دولتي بيشتر بروز و ظهور دارد، مديران مربوطه مي توانند با ارائه راهكارهايي از قبيل: دقت در انتخاب كارمندان مومن و متعهد، تبليغ فرهنگي و بالابردن سطح آگاهي كاركنان نسبت به عوارض رشوه خواري، استفاده از كادر بازرسي و ناظر در بخشهاي مختلف، حذف تشريفات زائد اداري با هدف جلوگيري از سرگرداني مردم در راهروهاي عريض و طويل ادارات، پرداخت به موقع حقوق و مزاياي كارمندان و... رشوه خواري را به حداقل برسانند. امام علي(ع) در اين باره مي فرمايد: «همانا ملتهاي پيش از شما به هلاكت رسيدند بدان جهت كه حق مردم را نپرداختند. پس دنيا را با رشوه دادن بدست آوردند و مردم را به راه باطل بردند و آنان اطاعت كردند.» (نهج البلاغه، نامه 79)